کد مطلب:2756 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:387
اختلاف سوم : جبریه و قدریه
پس از اختلاف بر سر امامت و مساءله ایمان و كفر، اختلاف پیرامون جبر و اختیار انسان پدید آمد و این ماجرا به پدید آمدن دو فرقه جبریه ، یعنی پیروان اعتقاد به جبر و مختار نبودن انسان ، و قدریه ، یعنی پیروان تفویض و اختیار مطلق انسان ، انجامید.
البته این مساءله از زمانهای قدیم در میان فیلسوفان و متفكران مطرح بوده است . در میان پیروان ادیان نیز از ارتباط قضا و قدر الهی با افعال انسان مورد بحث بوده است .
قرآن كریم از مشركان مكه نقل می كند كه آنها به منظور توجیه شرك خویش از نظریه جبر سود می جستند و می گفتند: اگر خدا می خواست ، ما و پدرانمان مشرك نمی شدیم : ((سیقول الذین اشركوا لو شاء الله ما اشركنا و لا اباؤ نا...)) (انعام : 148).
به این ترتیب ، مشركان مشیت الهی را موجب جبر آدمی می دانستند. در زمان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در میان مسلمانها بحث جبر و اختیار و اختلاف بر سر آنها مطرح نشده بود اما گزارشهای تاریخی نشان می دهد كه در زمان عمر و عثمان و علی علیه السلام اعتقاد به جبر و یا دست كم پرسش پیرامون جبر و اختیار به طور جدی مطرح بوده است . (9)
نخستین كسانی كه اعتقاد به آزادی مطلق انسان و نفی قضا و قدر الهی را مطرح كرده اند معبد جهنی (م .80 ق .)، غیلان دمشقی (م .1045 ق .) بوده اند و در مقابل ، جهم بن صفوان (م .128 ق .) و استادش جعد بن درهم (م .124 ق .) افرادی بودند كه نخستین بار به جبر مطلق معتقد شدند.
گفته شده است دو فرقه جبریه و قدریه از فرقه های فرعی مرجئه بوده اند. بنابراین دیدگاه ، مرجئه خود به چند گروه تقسیم می شوند. نخست كسانی كه تنها به بحث پیرامون ایمان و كفر می پردازند؛ اینان مرجئه خالص هستند. دوم كسانی كه در زمینه جبر و اختیار به نظریه جبر معتقدند و مرجئه جبریه نامیده می شوند. سوم افرادی كه به اختیار مطلق انسان قائل اند و مرجئه قدریه نام دارند. (10) به دلیل همین تنوع و تكثر در دیدگاه مرجئه ، بعضی معتقدند كه اساسا مرجئه را نباید یك فرقه مستقل به شمار آورد بلكه مرجئه بیشتر اشاره به یك گرایش فكری بوده است كه در بین فرقه های مختلف طرفدارانی داشته است .
جهمیه یعنی پیروان جهم بن صفوان ، كه جبریه هستند جزء مرجئه جبریه غیلانیه ، پیروان غیلان دمشقی قدری ، جزء مرجئه قدریه محسوب می شوند. البته قدریه و جبریه به زودی نابود گشتند و عقاید آنها در فرقه های مهم دیگر همچون معتزله و اصحاب حدیث و اشاعره پی گیری شد، تا آنجا كه واصل بن عطا، در عقیده قدر، ادامه دهنده راه قدریه و معبد جهنی و غیلان دمشقی دانسته می شود (11) و اصحاب حدیث و اشاعره از حامیان قضا و قدر حتمی خدا به شمار می روند،گر چه اشاعره با طرح نظریه كسب سعی كردند برای اختیار انسان نیز نقشی قائل شوند. در بخش اول با قدریه و جهمیه آشنا خواهیم شد و آرای پیروان آزادی مطلق و جبر مطلق بررسی خواهد شد.
البته این مساءله از زمانهای قدیم در میان فیلسوفان و متفكران مطرح بوده است . در میان پیروان ادیان نیز از ارتباط قضا و قدر الهی با افعال انسان مورد بحث بوده است .
قرآن كریم از مشركان مكه نقل می كند كه آنها به منظور توجیه شرك خویش از نظریه جبر سود می جستند و می گفتند: اگر خدا می خواست ، ما و پدرانمان مشرك نمی شدیم : ((سیقول الذین اشركوا لو شاء الله ما اشركنا و لا اباؤ نا...)) (انعام : 148).
به این ترتیب ، مشركان مشیت الهی را موجب جبر آدمی می دانستند. در زمان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در میان مسلمانها بحث جبر و اختیار و اختلاف بر سر آنها مطرح نشده بود اما گزارشهای تاریخی نشان می دهد كه در زمان عمر و عثمان و علی علیه السلام اعتقاد به جبر و یا دست كم پرسش پیرامون جبر و اختیار به طور جدی مطرح بوده است . (9)
نخستین كسانی كه اعتقاد به آزادی مطلق انسان و نفی قضا و قدر الهی را مطرح كرده اند معبد جهنی (م .80 ق .)، غیلان دمشقی (م .1045 ق .) بوده اند و در مقابل ، جهم بن صفوان (م .128 ق .) و استادش جعد بن درهم (م .124 ق .) افرادی بودند كه نخستین بار به جبر مطلق معتقد شدند.
گفته شده است دو فرقه جبریه و قدریه از فرقه های فرعی مرجئه بوده اند. بنابراین دیدگاه ، مرجئه خود به چند گروه تقسیم می شوند. نخست كسانی كه تنها به بحث پیرامون ایمان و كفر می پردازند؛ اینان مرجئه خالص هستند. دوم كسانی كه در زمینه جبر و اختیار به نظریه جبر معتقدند و مرجئه جبریه نامیده می شوند. سوم افرادی كه به اختیار مطلق انسان قائل اند و مرجئه قدریه نام دارند. (10) به دلیل همین تنوع و تكثر در دیدگاه مرجئه ، بعضی معتقدند كه اساسا مرجئه را نباید یك فرقه مستقل به شمار آورد بلكه مرجئه بیشتر اشاره به یك گرایش فكری بوده است كه در بین فرقه های مختلف طرفدارانی داشته است .
جهمیه یعنی پیروان جهم بن صفوان ، كه جبریه هستند جزء مرجئه جبریه غیلانیه ، پیروان غیلان دمشقی قدری ، جزء مرجئه قدریه محسوب می شوند. البته قدریه و جبریه به زودی نابود گشتند و عقاید آنها در فرقه های مهم دیگر همچون معتزله و اصحاب حدیث و اشاعره پی گیری شد، تا آنجا كه واصل بن عطا، در عقیده قدر، ادامه دهنده راه قدریه و معبد جهنی و غیلان دمشقی دانسته می شود (11) و اصحاب حدیث و اشاعره از حامیان قضا و قدر حتمی خدا به شمار می روند،گر چه اشاعره با طرح نظریه كسب سعی كردند برای اختیار انسان نیز نقشی قائل شوند. در بخش اول با قدریه و جهمیه آشنا خواهیم شد و آرای پیروان آزادی مطلق و جبر مطلق بررسی خواهد شد.